Người tài: Nên đánh phèn hay chặn cống?

tqvn2004, X-cafevn.org

Hôm trước tôi có đọc một bài báo nói về sáng kiến làm trong nước sông Tô Lịch. Phải nói bài báo làm tôi cảm thấy sửng sốt vì sự ấu trĩ của nó. Đại để là người ta dự tính chi 8 tỷ đồng cho việc "đánh phèn", làm lắng đọng tạp chất trong nước, rồi vớt chất lắng đọng; với mục tiêu là làm nước sông Tô Lịch trong sạch trở lại. Làm vậy chẳng khác nào mái dột lại đi chống thấm cho tường, hay viêm gan lại cho uống thuốc chữa bệnh vàng da!? Đặt vấn đề làm trong nước sông Tô Lịch nhưng cả bài báo không thèm đặt câu hỏi "Tại sao nước Tô Lịch lại đục?" hay "Những tạp chất nào khiến nước Tô Lịch có màu đen và mùi hôi thối?". Nếu không tìm đúng nguyên nhân căn bệnh, sẽ không có biện pháp hiệu quả để chữa bệnh. Nếu không ngăn được hàng vạn cống nước thải đổ vào sông Tô Lịch, không tìm ra chất ô nhiễm biến màu và gây mùi, đánh phèn phỏng có ích gì?

Các "sáng kiến" thu hút và sử dụng người tài ở Việt Nam hiện nay cũng từa tựa như sáng kiến làm trong nước sông Tô Lịch. Nói một cách khác, tất cả đều là mò mẫm, dẫn đến chệnh hướng. Lên Google kiếm với từ khóa "thu hút nhân tài", tôi nhận được 24,900 kết quả, với vô số những bàn cãi, tranh luận và sáng kiến lôi kéo và sử nhân tài của Đảng, Đoàn, chính quyền các cấp cho tới các Bộ ban ngành. Tựu chung lại có 3 nhóm chính:

1/ Bồi đắp nhân tài: Nào là gửi cán bộ đi du học, nào là xây trường đại học đẳng cấp quốc tế để cho ra lò những con người đẳng cấp quốc tế... Ừ thì giáo dục là điều tốt, những việc làm này không bổ ngang cũng bổ dọc. Nhưng chính quyền cần phải tính đến mức độ hiệu quả của chi phí mình bỏ ra: Liệu việc bồi đắp nhân tài này có giúp bổ xung cho Nhà nước những nhân tài thực sự hay không? Theo tôi biết, kết quả của hoạt động bồi đắp nhân tài này dường như không được như ý. Đa số được đi học, học xong không quay trở lại cơ quan cũ, mà bỏ ra ngoài làm cho tư nhân hoặc doanh nghiệp nước ngoài, hoặc ở lại nước ngoài làm việc. Một phần khác là các "nhân tài rởm", là những đồng chí con ông cháu cha, lợi dụng danh nghĩa nhà nước để du học miễn phí. Loại này, nếu có về làm cho nhà nước, cũng chỉ làm tình hình tồi đi mà thôi.

2/ Đãi ngộ nhân tài: Những địa bàn vùng sâu vùng xa thi nhau mang nhà cửa, lương cao ra lôi kéo thạc sĩ, tiến sĩ hay giáo sư về tỉnh mình làm việc. Vừa rồi nghe phong thanh có cơ chế trả lương đãi ngộ tới 1000-2000 USD/tháng cho các giáo sư đầu ngành. Vâng, trọng người tài, trả lương xứng đáng là một đổi mới tư duy đáng khuyến khích của Đảng ta (trước đây trí thức không bằng cục phân mà). Nhưng tôi e rằng cơ chế này không hiệu quả trong tình hình hiện nay.

Thứ nhất, lấy gì đảm bảo rằng những giáo sư nhận lương cao đó là người thực sự xứng đáng và lương cao đó sẽ kích thích nghiên cứu? Tôi cho rằng dựa trên bằng cấp và học vị không đủ để xác định ai tài ai không! Nếu quản lý không khéo (mà trình độ quản lý của chúng ta quả thực rất yếu kém), đây sẽ là cơ hội cho những kẻ thiếu năng lực với "bằng giả" luồn lách kiếm lợi.

Cho dù mức lương hấp dẫn như vậy, cũng có rất ít người chịu quay về địa phương làm việc. Một số thủ khoa sau khi ra trường được thành phố Hà Nội hay Hồ Chí Minh nhận với mức lương hấp dẫn (so với nhà nước), nhưng cũng chán nản bỏ đi vì... chẳng có việc gì làm. Chính sách đại ngộ có mà chưa có chính sách sử dụng, trả lương cao cũng phí đi!

3/ Kiểm soát đầu vào: Để tuyển chọn nhân tài, người ta đẻ ra hàng lô hàng lốc các quy định về trình độ "nhân tài" của Đảng và Nhà nước, nhưng chúng thường được áp dụng hết sức chiếu lệ. Việc thi cử tuyển chọn tưởng chừng chặt chẽ nhưng lại là cơ hội cho các đồng chí phòng Nhân Sự chấm mút. Quy định bằng cấp tưởng chừng nghiêm ngặt lại lại là nhân tố thúc đẩy chủ nghĩa bằng cấp và việc "học giả, bằng thật", hoặc "học giả, bằng giả". Cuối cùng, chính những người tài thực sự, những người không biết luồn lọt nịnh bợ, lại là nạn nhân của cơ chế kiểm soát đầu vào này.

Theo tôi, muốn thu hút và sử dụng người tài, trước hết chúng ta phải có một cơ chế cần người tài. Đó phải là một cơ chế chịu trách nhiệm, nơi năng lực cá nhân được thử thách thật sự nghiêm khắc: Làm được việc anh trụ lại, không làm được việc thì biến! Trong một môi trường như vậy, một anh nông dân không bằng cấp như bác thần đèn Cẩm Luỹ cũng có thể lên làm trưởng nhóm nghiên cứu, hoặc một ngôi sao điện ảnh như Reagan hay Schwarzenegger cũng có thể làm tổng thống hay thị trưởng. Muốn có một môi trường như vậy, chúng ta phải đặt được 2 điều: Minh bạch thông tin (transparency) và trách nhiệm chính trị (accountability). Thông tin minh bạch là điều kiện cần để người dân có thể đánh giá thành quả (hay hậu quả) của một tổ chức hay cá nhân, còn trách nhiệm chính trị là điều kiện đủ để người dân có thể chọn người tài (hay loại bỏ kẻ bất tài). Nếu chưa xây dựng được cơ chế này, các "sáng kiến" nói trên cũng chỉ là "đánh phèn sông Tô Lịch" mà thôi!